Biệt thự Đà Lạt

Đà Lạt là thành phố của tình yêu. Những căn biệt thự nơi đây cũng mang hơi thở của tình yêu, đẹp, mang dấu ấn riêng.
Nước Pháp tuy là một quốc gia độc lập lâu đời, nhưng về kiến trúc thì thật đa dạng.

Kể từ Đại chiến thế giới lần thứ 2 về trước, kiến trúc cổ điển của Pháp thực là đặc sắc. Hàng ngàn lâu đài mỗi cái một kiểu. Từ Château de Versailles đến Château de Fontaine - Bleau sang các Château vùng sông Loire, sông Seine,... ở mỗi nơi kiến trúc mỗi thay đổi. Phía Bắc Pháp phần lớn có kiến trúc chung loại Anglo-Normand, có thể phân ra vùng Normandie, vùng Bretagne, vùng cực Bắc, vùng Bắc Paris, vùng Tây - Bắc. Kiến trúc vùng Alsace - Lorraine - Strasbourg có phần lai kiến trúc Đức. Kiến trúc miền Đông từ Nantes xuống đến Bordeaux là kiến trúc miền biển.

Kiến trúc miền Trung là vùng cao nguyên Trung bộ. Kiến trúc miền Vosges xuống kiến trúc miền núi Alpes, kiến trúc cực Nam vùng Marseille - Carmargue tức vùng Provence và kiến trúc vùng Đông - Nam Montpellier sang Toulouse và kiến trúc xứ Basque lai Tây Ban Nha. Chính sự đa dạng ấy đã tạo cho kiến trúc Pháp mang tính quốc tế. Do đó khi đi chiếm thuộc địa, các kiến trúc sư Pháp đã mang theo tinh túy của mình xây các biệt thự theo kiến trúc của các địa phương Pháp. Người Pháp sang Việt Nam cũng không quên điều đó.

Riêng ở Đà Lạt các kiến trúc sư Hébrard, Pineau, Moncet, Lagisquet là những nhà quy hoạch đô thị thường hay nói: "Ai đi xa cũng muốn mang màu sắc quê hương, nhất là kiến trúc, đến chỗ mình mới đến ở". Đó là sự thực, vì kiến trúc các biệt thự nhà cửa ở Đà Lạt sao tránh khỏi hình ảnh của kiến trúc các địa phương nước Pháp. Từ người Pháp nghèo có cái nhà nho nhỏ cho đến biệt thự lớn, cái nào cũng do các kiến trúc sư thiết kế và cái nào cũng theo ý của chủ nhà: Ngôi nhà phải giống như nhà của họ ở bên Pháp để cho đỡ nhớ và khỏi quên quê hương.

Hơn 1.500 biệt thự phần lớn là loại kiến trúc miền Bắc nước Pháp. Có lẽ cũng có ảnh hưởng của kiến trúc vùng núi nên các biệt thự đầu tiên, các nhà gỗ lợp ngói, lợp tôn đều giữ nguyên kiến trúc cũ. Nếu có thay đổi chỉ là số ít bố cục.

Nhiều nhất và cũng đặc biệt nhất là loại biệt thự có khung sườn bằng gỗ tốt xây chèn gạch. Sàn bằng một hai lớp gỗ hay bằng sàn ghép. Kiến trúc sàn gỗ, trần gỗ gây nên cảm giác ấm cúng cho xứ lạnh. Đó là loại kiến trúc miền Bắc nước Pháp từ thành phố Rouen về phía Lille. Hệ khung cột giữ cho nhà vững chắc đều bằng gỗ, sau đó xây chèn gạch, nhìn bức tường từ xa giống như có sơn cột và thanh chống, thanh giằng giả. Phổ biến là các nhà ở chung quanh viện Pasteur, khu biệt thự bên đường Trần Hưng Đạo, đường Huỳnh Thúc Kháng. Thời gian đầu xi măng chưa lên được, nhà xây gạch toàn bằng vôi tôi trộn chất nhớt lấy ra từ lá cây giã ra. Các tường gạch xen chèn vào các khung gỗ vẫn không nứt nẻ. Lúc làm họ chọn gỗ tốt kể cả gỗ thông, có nhà làm đã bảy, tám mươi năm vẫn còn tốt. ở Đà Lạt không có mối mọt nhiều, gỗ chỉ hư hỏng khi mục, khi thanh gỗ nào mục thì thay thanh đó mà mảng tường không hề nứt đổ.

Các biệt thự đầu tiên một tầng, có loại hai mái cân xứng, có loại mái dài mái ngắn, đầu hồi nhô ra mặt trước. Biệt thự sang trọng một hai tầng thì cầu thang đặt ở trong nhà (cầu thang gỗ hay xây có tay vịn gỗ). Vào các năm 1920 - 1940 ở Đà Lạt chỉ có gỗ là nhiều, còn thép phải nhập từ Pháp và đưa từ Sài Gòn lên nên cấu trúc ít dùng thép. Các côngxon của những nhà xây thường đúc theo kiểu tam giác, cạnh lớn uốn cong. Còn các biệt thự kiến trúc kiểu Bắc Pháp thì côngxon bằng gỗ đục mộng chắc chắn. Lò sưởi thường bố trí ở phòng khách, phòng ăn hay phòng ngủ chính. Trang thiết bị trong phòng vệ sinh đều nhập từ Pháp.

CÁC ĐẶC ĐIỂM

1. Người Pháp có hai quan niệm làm cho Đà Lạt trở thành nơi an dưỡng đẹp, đó là:

- Xây các biệt thự có vườn hoa, xa cách nhau, có tầm nhìn đẹp: nhìn ra rừng thông, nhìn xuống thung lũng, nhìn về hướng các đỉnh núi Lang Bian. Các dinh thự đều chiếm cao điểm (Đà Lạt có 99 cao điểm). Các biệt thự đều ẩn mình trong rừng thông. Thời trước trong bài viết của một du khách Pháp đã tả Đà Lạt như sau: "Từ xa ta thấy những thảm cỏ xanh rì (đó là những rừng thông) nối tiếp nhau đến tận chân trời, trong đó có những nụ hoa đỏ (đó là mái ngói của những biệt thự ) nổi lên".

- Đà Lạt chỉ được xây cất biệt thự không quá ba tầng (kể cả tầng trệt) vì làm cao tầng sẽ phá cảnh rừng thông. Và đặc biệt là về hướng Tây - Bắc và Bắc của hồ Lớn (nay là hồ Xuân Hương) không được xây dựng nhà cửa như phía Đông - Bắc vòng về phía Tây bờ hồ.

2. Mọi sự xây dựng trên thành phố đều phải do kiến trúc sư thiết kế. Có kiến trúc sư chịu trách nhiệm về thẩm mỹ. Mọi sự xây dựng phải qua phòng quy hoạch đô thị của Sở Công chánh và nơi này phải chịu trách nhiệm về mọi sự xây dựng.

Người Pháp dự định dân số Đà Lạt có thể đến 300.000 người, nhưng cho đến lúc họ rời Việt Nam thì mới chỉ trên 20.000 (người Pháp 2.500) nên việc xây dựng còn ít và dễ kiểm soát.

3. Người Pháp đi tha phương luôn luôn hướng về quê hương, được thể hiện trong kiến trúc và trong cuộc sống. Do đó trên 1.000 biệt thự thì kiến trúc các địa phương Pháp ảnh hưởng nhiều nhất là:

- Kiến trúc Anglo - Normand;

- Kiến trúc miền cao nguyên trung phần Pháp;

- Kiến trúc miền núi Alpes và phía Nam;

- Kiến trúc miền Pyrénées và Basques.

Đặc điểm của các kiến trúc này là:

- Mái nhà: Loại hai mái ít dốc, ở hai đầu có hai mái ngắn (miền Nam).

Loại hai mái có các mái nhô: nếu các mái nhô tròn là của miền Trung và Bắc Pháp, nếu các mái nhô nhọn và cao có cửa kính lớn (có cũng hai mái) là của miền Nam Paris.

Loại mái dài, mái ngắn dốc nhiều là loại nhà vùng núi, từ vùng Vosges xuống Alpes, mùa tuyết tan dễ tháo nước.

Loại mái dốc xây đá chẻ là loại nhà kiểu Anglo - Normand (nhiều ở vùng biển Normandie).

Loại mái nhà lợp ardoise (đá mài miếng mỏng màu đen) là loại của miền cao nguyên miền Trung nước Pháp.

- Ống khói lò sưởi: ống khói lò sưởi có cái thấp nếu mái ít dốc, có cái cao nếu mái dốc nhiều. Lò sưởi ở miền Bắc Pháp thường có ba ống tròn ở trên đầu chóp để che mưa, tuyết khỏi vào nhiều hoặc chỉ có một ống tròn ở giữa tấm che.

Ống khói, lò sưởi miền Trung và Nam cho khói ra 4 phía có tấm che bên trên.

Ống khói lò sưởi xây có cẩn đá và một phía uốn tròn là kiểu mới cải tiến để cho hợp với nét cao nguyên.

- Tường xây: Tường xây có khung cột bằng gỗ là kiến trúc miền Bắc Pháp, Bắc Paris (nhất là vùng Rouen, quê hương của Jeanne d'Arc).

Tường xây bằng đá chẻ là của vùng Trung Pháp hay Đông - Nam Pháp.

- Mái nhô: Mái tròn nhô lên có cửa sổ kính là của vùng Bắc Pháp.

Hai mái cao nhô ra và có cửa kính lớn là của miền Trung Pháp.

Mái nhô ra và có cửa kính dài, kiểu được cải tiến ở Đà Lạt.

Các mái nhô cốt để sử dụng các phòng trên mái nhà mà người Pháp gọi là tầng áp mái (mansarde). Nó cũng làm đẹp cho mái nhà của biệt thự, nhất là những mái nhà quá lớn rộng.

- Lò sưởi trong nhà: Lò sưởi trong nhà là một dạng kiến trúc trang trí vừa là để sưởi những ngày lạnh. Chỉ cần đếm số lượng lò sưởi nhiều hay ít trong biệt thự ở Đà Lạt mà biết nội thất sang trọng hay không.

Những người quen sống ở Đà Lạt ít thấy cái lạnh của Đà Lạt. Nhưng những ai từ xứ nóng đến thì cái lạnh vô cùng thấm thía. Phòng khách biệt thự nào cũng nối liền phòng ăn, nơi đây thường có một lò sưởi và cũng thường để một khúc gỗ để trang trí khi không đốt lửa.

Phòng ngủ của gia đình chủ nhân cũng có lò sưởi. Sở dĩ có lò sưởi mà không làm ngợp thở khi ngủ là nhờ có ống hút đi lẫn khói cả khí cacbonic.

Ở Pháp mỗi biệt thự đều có nơi treo áo, mũ trước khi vào nhà, nhưng ở Đà Lạt rất ít nhà có, mà thường ở lối vào nhà có một khoảng lõm vào hoặc nhô ra để khi trời mưa lạnh khách đến có chỗ trút bỏ áo mưa, nón v.v...

- Vườn cảnh và cổng ra vào:Người Pháp và kiến trúc sư Pháp rất chú ý đến ngoại thất, đặc biệt là vườn cảnh, vì họ biết khí hậu Đà Lạt thích hợp với những loại hoa từ Pháp đưa sang. Từ cổng vào nhà, lối đi trong vườn, vườn trước và sau nhà đều trồng hoa, đem lại cái đẹp cho con người. Thường thiết kế phòng khách sâu về sau để có tầm nhìn ra một vườn hoa rộng, nhìn xuống thung lũng hay rặng thông đẹp. Các biệt thự ít đất thì thường có bồn hoa đúc ở trước các cửa sổ, quanh chân tường nhà. Nó tạo nên màu sắc điểm tô cho căn nhà khi từ ngoài bước vào.

Cổng vào cũng thay đổi tùy ý của mỗi kiến trúc sư hay mỗi chủ nhà. Số nhà có cổng đi thẳng vào mặt trước không nhiều. Cổng vào và lối đi vào thường lệch sang một phía để vườn hoa rộng dễ tạo thành một mảng lớn, khi ra vào nhà có tầm nhìn bao quát vườn hoa. Nhà vườn rộng, có xe ô tô thường làm cổng vào, cổng ra riêng biệt, đường xe vào ra không cần trở đầu.

BIỆT THỰ ĐẶC BIỆT

Biệt thự số 14, 18, 20 ở đường Trần Hưng Đạo xây theo kiến trúc Bắc Pháp, sườn gỗ tường trám gạch, nhiều kiểu khác nhau.

Biệt thự số 16 Trần Hưng Đạo là nhà của một kiến trúc sư Pháp xây theo kiến trúc hiện đại, xinh xắn, nhìn cột lò sưởi có thể biết là nhà thuộc kiến trúc mới vì không xây thẳng, vuông vức mà xây cong về một phía và có cẩn đá chẻ.

Biệt thự số 22 Trần Hưng Đạo trước là tư hữu của một Thống sứ Nam Kỳ. Nhà có vẻ đồ sộ, chỉ một tầng trệt có gara, nhà ở cho người giúp việc các phòng phục vụ và tầng lầu có bậc thang lên phía trước (hai bên), trên có giàn hoa và một cầu thang đi ở trong từ tầng trệt lên. Tầng lầu có trần khá cao, có treo đèn chùm nay đã mất. Các phòng bố trí ở hai bên phòng khách rộng, phòng vệ sinh không riêng biệt mà hai phòng dùng chung ở cuối hành lang. Nhà này xây gạch kiên cố, kiến trúc có vẻ nặng nề. ở đường Trần Hưng Đạo và Hùng Vương, các biệt thự mỗi nhà một kiểu, nhưng kiến trúc thì khá xinh xắn và bố cục hợp lý.

Biệt thự Merionnet của công ty Shell (trước đây) rất kiên cố, ở gần cuối đường Lê Thái Tổ, do công ty Shell xây. Biệt thự có hình khối kiến trúc đẹp giống như những biệt thự vùng phía Nam nước Pháp từ Grenoble xuống Marseille. Cách bố trí tiền sảnh rất sinh động và có vẻ đẹp riêng. Bố cục bên trong chia phòng rộng, sàn gỗ nên rất ấm cúng.

Với các biệt thự của Pháp thì nhà bếp, chỗ ở cho người giúp việc, gara ở một nhà riêng. Bếp của gia đình ở ngay trong nhà kề với phòng ăn. Biệt thự này cũng có nhiều lò sưởi.

Biệt thự đường Quang Trung, nay là trụ sở Mặt trận Tổ quốc tỉnh, là một biệt thự mà mặt trước có vẻ cầu kỳ. Tuy nhiên cũng thuộc loại cấu trúc miền Nam nước Pháp. Mặt trước xây uốn nên phòng khách có hình cung. Mái lợp ngói nhưng gần sát mái lại có một đường viền bằng ngói cuốn, trông có vẻ cổ kính.

Biệt thự đường Cô Giang nay là cư xá cho viện Hạt nhân. Biệt thự này được xây theo lối xứ Basques ở Đông - Nam nước Pháp, sát Tây Ban Nha, ở đầu dãy núi Pyrénées. Đặc điểm của nhà là mái dốc. Mới trông có vẻ như một góc của lâu đài. Vì biệt thự này nhỏ nên bố cục bên trong không lớn và đơn giản.

Biệt thự của bác sĩ Lemoine sau là Bệnh viện tư của bác sĩ Sohier, nay là nhà nghỉ của Công đoàn.

Nhà này xây năm 1935 cùng lúc với nhà Ga Đà Lạt. Bác sĩ Lemoine (là rể của Công sứ Cunhac) làm biệt thự này chỉ định để ở. Trong đồ án quy hoạch của kiến trúc sư Lagisquet vị trí này đã được chọn để làm khu làm việc cho Phủ Toàn quyền...

Biệt thự làm trên đỉnh đồi trông ra hồ núp trong một rừng thông dày đẹp và thơ mộng. Nhà thầu Ưng Thận xây cất biệt thự bằng gạch và xi măng cốt thép. Đứng ngoài nhìn cả bốn mặt đều tuyệt đẹp. Khi bác sĩ Sohier mua lại để làm bệnh viện đã sửa sang thêm.

Khu biệt thự của Sở Hỏa xa cũ: nay là nhà nghỉ của đường sắt. Khu này có đến 10 biệt thự nằm vây quanh trên một ngọn đồi sát đường Quang Trung và cùng sát Ga Đà Lạt. Các biệt thự kiến trúc hoàn toàn khác nhau. Ngày trước Sở Hỏa xa làm cho gia đình nhân viên ở nên các nhà đều nhỏ, nhưng hai tầng. Đứng ngoài, nhất là phía trường Trung học Yersin nhìn sang thì khu biệt thự này nổi bật trên nền xanh thẫm của rừng thông chạy dọc đường Quang Trung.

Khu biệt thự Bellevue: sau này gọi là khu Lam Sơn ở cuối đường Trần Bình Trọng, gồm hơn 10 biệt thự hai bên đường Lê Lai. Các biệt thự này trước của gia đình người Pháp giàu có, nên kiến trúc mỗi ngôi một khác.



Biệt thự đầu tiên bên tay trái là Villa Alheimar xây theo kiến trúc mới cao ba tầng (một trệt, hai lầu). Các biệt thự nối tiếp, mỗi cái đều nằm trong một diện tích rộng trong khu rừng thông. Cảnh trí đẹp mắt và hữu tình. Các biệt thự trong khu này khó phân biệt kiểu dáng kiến trúc. Có lẽ các kiến trúc sư vẽ theo ý chủ nhân. Trong nội thất sự phân bố về phòng ốc cũng đều khác nhau, nhưng tựu trung biệt thự nào cũng đầy đủ tiện nghi: điện nước, vệ sinh, đường sá khá hoàn chỉnh.

Biệt thự Nhà máy đèn: Vào năm 1928, sau khi làm Nhà máy đèn xong thì cũng xây luôn biệt thự của Giám đốc nhà đèn. Biệt thự này xây theo kiến trúc vùng Bắc Pháp có tường xây trong bộ khung gỗ và hiện nay vẫn còn đẹp, chắc chắn. Đặc biệt là các biệt thự này chỉ có cửa kính (ô nhỏ). Cột gỗ chống thường được sơn màu xanh và màu nâu xen trong màu vôi vàng, hồng trắng của tường gạch.

Các biệt thự của người Việt Nam cũng được xây giống như của người Pháp, vì do các nhà thầu lấy đồ án của Pháp xây có đôi chút sửa đổi, nhưng cách bố trí bên trong không rộng rãi và nhất là các trang thiết bị không sang trọng.